(Łagów – admin.) Perła w morzu Gór Świętokrzyskich

Piotr Szrek, Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Góry Świętokrzyskie (Łagów) są wyjątkowo cennym miejscem zwłaszcza dla osób lubiących obcować z przeszłością, zarówno tą związaną z cywilizacją człowieka, jak też pokazującą rozdziały długiej historii ewolucji życia na Ziemi. Na tym niewielkim w skali kraju obszarze można wskazać setki, miejsc pokazujących początki obecności człowieka i rozwój jego kultury, myśli i przemysłu sprzed 2,5 tysiąca lat oraz miejsc, gdzie można obserwować i odkrywać ślady istot żyjących tu dużo wcześniej: ponad 540 milionów lat temu. Nie sposób omówić, czy choćby w ogólnym zarysie wspomnieć wszystkie takie miejsca, ale o jednym warto powiedzieć więcej ze szczególnych względów.

 

Łagów bez georyta, z widokiem na Pasmo Jeleniowskie

 

Miejscowość Łagów jest położona niemal w samym środku Gór Świętokrzyskich i pod wieloma aspektami stanowi miniaturę całego regionu z powodu bogatej historii oraz obecnego wyglądu. Łagów ma typowo świętokrzyski charakter: jest położony wśród wzgórz, posiada charakterystyczną wiejsko-miejską niską zabudową oraz długą i ciekawą historię z którą warto zapoznać się osobiście. Doświadczenia tego miejsca są związane z rolnictwem, handlem, górnictwem, ale również z wieloma krytycznymi momentami wojennymi jak np. najazdy tatarskie w XV i XVI wieku oraz epizody powstańcze opłacone z resztą utratą praw miejskich Łagowa w 1869 roku. Jego historia ma jednak daleko wcześniejszy początek i zaczyna się przed ponad 540 milionów lat temu na początku ery paleozoicznej, kiedy życie skupione było tylko w morzu, a to wielokrotnie przez dziesiątki milionów lat zalewało ten obszar. Ślady obecności zgoła odmiennego od obecnego środowiska można dziś badać oglądając skały odsłaniające się w licznych malowniczych dolinkach, wąwozach, skarpach i jaskiniach w Łagowie i najbliższej okolicy. Były one przedmiotem licznych długoletnich badań całych pokoleń geologów i paleontologów. Początki tej eksploracji sięgają 150 lat.
Obecnie w centrum uwagi badaczy są skały powstałe w czasie późnego dewonu tj. między 385 a 360 milionów lat temu.

Łagów, kiedy nie był jeszcze osadą

W tym czasie obszar Łagowa, jak też całych Gór Świętokrzyskich, pokrywało ciepłe międzyzwrotnikowe morze. W morzu tym tworzyły się osady, które do naszych czasów przetrwały jako wapienie, margle i łupki margliste. Nie byłyby one jednak tak interesujące, gdyby nie szczątki dawnych mieszkańców tego morza jakie w skałach czas przechował dla nas w formie skamieniałości.

Dzięki wydobyciu i badaniu tych śladów potrafiliśmy odtworzyć krajobraz morskiego akwarium łagowskiego z okresu dewońskiego. Okolice obecnego rynku, zazwyczaj spokojnego, ożywiającego się w dzień targowy, były w późnym dewonie raczej niebezpieczną okolicą. Spokojnie unoszące się w toni morskiej goniatyty – krewniacy współczesnych kalmarów – były atakowane przez prarekiny, które w tamtym czasie były nieco mniejsze niż ich obecni potomkowie i osiągały długość ok. 1,5 m. Dno morza, położone kilkadziesiąt metrów pod powierzchnią wody, było zasiedlone przez znajome nam grupy zwierząt takie jak np. małże i ramienionogi. Tam też grasowały ryby z grupy pancernych – tzw. ptyktodonty, które swoimi mocnymi szczękami, podobnymi do dziadka do orzechów, kruszyły ich skorupy pozostawiając połamane muszelki – nieposprzątane (na szczęście dla paleontologów) resztki po posiłku. Jednak ani rekiny ani ptyktodonty nie mogły czuć się bezpieczne.

Łagów „zamieszkiwały” plakodermy (admin.)

 

W okolicy pływał bowiem 10 metrowy drapieżnik, który w morzu nie miał sobie równych i stał na szczycie piramidy pokarmowej. Mowa o krewnym niewielkich ptyktodontów, rybie pancernej z grupy tzw. stawogłowych: dunkleosteusie. Ryby pancerne do których należał Dunkleosteus, to wygasła i bezpotomna linia ryb, które charakteryzowały się tym, że ich głowa i przednia część tułowia były pokryte kostnym pancerzem. Zawiasowe (stawowe) połączenie głowy i obręczy barkowej dawało dunkleosteusowi niezwykłą umiejętność. W czasie ataku mógł bowiem, poza otwarciem pyska poprzez opuszczenie dolnej szczęki, unieść górną część czaszki. Efektem było niezwykle szerokie rozwarcie i zassanie ofiary wprost do paszczy. Dość niezwykły jest dla takiego drapieżnika brak zębów. Nie była to jednak wada wynikająca np. z choroby. U ryb pancernych zęby nigdy się nie pojawiły. Ich funkcję przejęły ostre, niekiedy ząbkowane krawędzie szczęk.
Skały Łagowa i okolic skrywają wiele elementów paleontologicznych układanek, które w przyszłości złożą się na wiele ciekawych historii odkrywających tajemnice życia i ewolucji życia na Ziemi. Pod tym aspektem jest to najcenniejsze miejsce w Górach Świętokrzyskich.

Łagów, skamieniałe głowonogi – górny dewon

 

Prace wykopaliskowe (Płucki, gm Łagów – admin.)doprowadziły dotychczas do wydobycia blisko pół tysiąca skamieniałości różnych zwierząt dewońskich. Ich zbadanie da w przyszłości możliwość pokazania obrazu tego osobliwego akwarium z niezwykłymi potworami z głębin. Jest to fascynujące, gdyż skały okolic Łagowa powstawały w czasie kiedy powstawały pierwsze kręgowce lądowe, z których powstały gady, ptaki oraz ssaki, a wśród nich my – ludzie.

Objaśnienia do figur
1. Zdjęcie lotnicze Łagowa. Na drugim planie widoczne wzniesienia Pasma Jeleniowskiego zbudowanego z najstarszych na tym obszarze skał kambryjskich (Archiwum Urzędu Gminy Łagów, fot. Krzysztof Pękalski)
2. Mapa paleogeograficzna Ziemi z okresu późnego dewonu (na podstawie Scotese, C. R., 2001. Atlas of Earth History, Volume 1, Paleogeography, Paleomap Project, Arlington, Texas, 52 pp).
3. Zdjęcie powierzchni skały górnodewońskiej znalezionej pod Łagowem z widocznymi licznymi skamieniałościami morskich głowonogów (fot. P. Szrek)
4. Rekonstrukcja ryby pancernej z grupy tzw. stawogłowych (Arthrodira) (zaczerpnięto z Long, J.A. 1996. The Rise of Fishes; 500 Million Years of Evolution. The Johns Hopkins University Press, 1-223. Baltimore and London).

 

Agroturystyka
Nasze Świętokrzyskie Smaki